Μια συνέντευξη με τη Σοφία Κακουλάκη, Γενική Χειρούργο, MD, MSc
Ειδική Χειρούργο – Ογκολόγο Μαστού (13/07/2023)

Συνέντευξη: Βίκυ Μπαζούλα Παπαδάκη, Σύμβουλος Θηλασμού La Leche League International

Κυρία Κακουλάκη, σύμφωνα με πρόσφατες δημοσιεύσεις στον τύπο, 1 στις 3 γυναίκες στη χώρα μας θα χρειαστεί να επισκεφτεί μαστολόγο. Από την μακρόχρονη εμπειρία σας και τις γνώσεις σας, έχει λόγους μια μητέρα να θηλάσει; Ωφελείται μακροπρόθεσμα έχοντας θηλάσει ένα ή περισσότερα παιδιά;

Ο θηλασμός είναι φυσικά μια προσωπική απόφαση της μητέρας, αλλά τα οφέλη είναι ανεξάντλητα. Πριν αποφασίσει μια μητέρα (ή αν απλά χρειάζεται επιβεβαίωση ότι το μητρικό γάλα είναι η σωστή επιλογή), είναι σημαντικό να έχει έγκυρη πληροφόρηση για τα οφέλη του θηλασμού τόσο για το μωρό της όσο και για την ίδια.
Το μητρικό γάλα αποτελεί τη βέλτιστη τροφή για τα μωρά. Έχει τη σωστή ποσότητα θρεπτικών συστατικών, χωνεύεται εύκολα και είναι άμεσα διαθέσιμο. Η Αμερικανική Ακαδημία Παιδιατρικής (AAP) συνιστά τον αποκλειστικό θηλασμό για 6 μήνες και τη συνέχιση του, ακόμη και μετά την εισαγωγή στερεών τροφών, τουλάχιστον μέχρι την ηλικία του 1 έτους ή μέχρι να “συμφωνήσουν” τόσο η μαμά, όσο και το μωρό να τον σταματήσουν. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ/WHO) συνιστά τον θηλασμό μέχρι την ηλικία των 2 ετών ή και περισσότερο, επειδή τα οφέλη συνεχίζονται για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα. Οι οργανισμοί αυτοί συνιστούν την έναρξη του θηλασμού ήδη από την πρώτη ώρα μετά τη γέννηση, για μεγαλύτερα οφέλη.
Αυτές οι συστάσεις είναι επιστημονικά τεκμηριωμένες. Παρακάτω, θα δούμε αναλυτικά τα επιστημονικά τεκμηριωμένα οφέλη του θηλασμού, που είναι σημαντικά τόσο για τη μητέρα και όσο και για το μωρό.

Ένα από τα συχνότερα ερωτήματα που δεχόμαστε ως εθελόντριες Σύμβουλοι Θηλασμού της La Leche League είναι κατά πόσον ο θηλασμός επηρεάζει την αισθητική εικόνα του στήθους. «Χαλάει» πράγματι το στήθος από τον θηλασμό ή αυτό αποτελεί έναν ακόμη μύθο; Στην περίπτωση αυτή, θα θέλατε να μας αναφέρετε τον λόγο ή τους λόγους που οι γυναίκες παρατηρούν τέτοιες αισθητικές αλλαγές σε σχέση με την περίοδο προ εγκυμοσύνης;

Οι περισσότερες γυναίκες που θηλάζουν θα παρατηρήσουν ότι το στήθος τους είναι διαφορετικό όταν σταματήσουν να θηλάζουν. Προκαλεί όμως πράγματι ο θηλασμός αλλαγές στο στήθος;

Η αλήθεια είναι ότι μετά την ολοκλήρωση του θηλασμού το σχήμα και ο όγκος του μαζικού αδένα, του τμήματος δηλαδή του στήθους που παράγει το γάλα, δεν αυξάνεται ούτε μειώνεται.  Ωστόσο, οι σύνδεσμοι  (λέγονται σύνδεσμοι του Cooper), που στηρίζουν το στήθος μιας γυναίκας χαλαρώνουν (τεντώνονται), καθώς το στήθος αυξάνεται σε όγκο και γίνεται βαρύτερο κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης και του θηλασμού. Μετά την εγκυμοσύνη, ακόμη και αν μια γυναίκα δεν θηλάσει, αυτό το τέντωμα των συνδέσμων μπορεί να συμβάλει στη χαλάρωση των μαστών.

Με άλλα λόγια, τα στήθη επηρεάζονται από τη φυσική αύξηση του όγκου τους κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης/θηλασμού και τη μείωση του βάρους τους μετά την εγκυμοσύνη ή τον θηλασμό. Τα στήθη παραμένουν διογκωμένα κατά τον θηλασμό. Μετά τον θηλασμό, τα στήθη συρρικνώνονται σιγά σιγά και πάλι προς το αρχικό, προ εγκυμοσύνης,  μέγεθος τους. Μερικές γυναίκες μετά τον θηλασμό παρατηρούν μια αύξηση του μεγέθους του στήθους τους, που συνήθως οφείλεται στην αύξηση του λιπώδους ιστού και όχι του μαζικού αδένα.

Οποιαδήποτε σημαντική απώλεια / αύξηση βάρους σώματος, για οποιονδήποτε λόγο, μπορεί να έχει παρόμοιο αποτέλεσμα. Άλλοι παράγοντες επίσης, όπως το κάπνισμα, συμβάλλουν στη χαλάρωση των μαστών. Και καθώς οι γυναίκες μεγαλώνουν σε ηλικία, οι σύνδεσμοι των μαστών, που  βοηθούν στη διατήρηση του σχήματος τους, χαλαρώνουν, ως φυσική συνέπεια του χρόνου και της βαρύτητας. Τέλος, οι επιλογές του τρόπου ζωής και η γενικότερη κατάσταση υγείας μπορούν να επηρεάσουν το σχήμα των μαστών σε οποιοδήποτε στάδιο της ζωής.

Τι μπορεί να κάνει μια μητέρα για να βοηθήσει στην πρόληψη της χαλάρωσης του στήθους;

• Τακτική σωματική δραστηριότητα στην καθημερινότητά της και διατήρηση ενός υγιούς βάρους.
• Υγιεινή διατροφή. Ακολουθώντας μια «καθαρή» διατροφή (πλούσια σε σύνθετους υδατάνθρακες, πρωτεΐνες και υγιεινά λίπη) μπορεί να βοηθήσει τις γυναίκες που θηλάζουν να παρέχουν στον οργανισμό τους τα απαραίτητα θρεπτικά συστατικά που απαιτούνται για την υγεία του δέρματος και των συνδετικών ιστών, που υπάρχουν στο στήθος.
• Λήψη άφθονου νερού.
• Εφαρμογή ενός υποστηρικτικού σουτιέν, ειδικά κατά τη διάρκεια της άσκησης. Το σουτιέν πρέπει να είναι άνετο και να συγκρατεί σταθερά το στήθος σας σε όρθια θέση.
• Αποφυγή καπνίσματος. Το κάπνισμα μειώνει επίσης την ελαστικότητα του δέρματος. Αν καπνίζετε, ζητήστε από το γιατρό σας να σας βοηθήσει να το κόψετε.

Μην αφήνετε την ανησυχία για τη χαλάρωση του στήθους να σας αποτρέψει από τον θηλασμό.

Η ανισομαστία (άνισο μέγεθος των μαστών) είναι επίσης ένα συχνό φαινόμενο και μια μητέρα μπορεί να εμφανίσει διαφορετικού βαθμού ανισομαστία στο στήθος κατά τη διάρκεια του θηλασμού. Αν το ένα στήθος δέχεται περισσότερη διέγερση (από τον θηλασμό του μωρού ή από το θήλαστρο), θα παράγει περισσότερο γάλα και θα μεγαλώσει περισσότερο από το άλλο. Ανισομαστία μπορεί επίσης να συμβεί όταν το μωρό προτιμά το ένα στήθος από το άλλο ή αν η μητέρα ξεκινά τον θηλασμό από τον ίδιο μαστό κάθε φορά.

Η ανισομαστία αυτή είναι συνήθως πιο αισθητή κατά τη διάρκεια των πρώτων εβδομάδων μετά τη γέννηση του μωρού, όταν η παροχή γάλακτος εξακολουθεί να προσαρμόζεται.

Για τις περισσότερες γυναίκες που θηλάζουν, τα άνισα στήθη δεν αποτελούν ιατρική ανησυχία. Ωστόσο, αν το ένα στήθος είναι σταθερά μικρότερο από την αρχή της εγκυμοσύνης ή του θηλασμού, μιλήστε με το γιατρό σας. Αν και είναι σπάνιο, ένα μικρό ποσοστό γυναικών έχει υποπλαστικούς μαστούς, που ονομάζεται επίσης ανεπαρκής αδενικός ιστός (IGT), μια πάθηση που μπορεί να αφορά τον ένα ή και τους δυο μαστούς, και μπορεί να  προκαλέσει ανεπαρκή ή καθόλου παραγωγή .

Εφόσον το μωρό λαμβάνει αρκετό μητρικό γάλα και αναπτύσσεται με σταθερό ρυθμό, τα άνισα στήθη δεν είναι κάτι που πρέπει να ανησυχεί τη μητέρα. Και αρκετές γυναίκες έχουν από τη φύση τους ελαφρώς άνισα στήθη, εκ γενετής, ανεξάρτητα από τον θηλασμό. Αλλά, αν μια μητέρα νιώθει άβολα ή την ενοχλεί, υπάρχουν κάποια πράγματα που μπορεί να κάνει για να επαναφέρει τα στήθη της σε παρόμοιο μεταξύ τους μέγεθος.

• Ξεκινάτε κάθε θηλασμό από το μικρότερο στήθος. Μετά από λίγες ημέρες, ο μικρότερος μαστός θα αρχίσει να παράγει περισσότερο μητρικό γάλα και θα παρατηρήσετε ότι τα στήθη σας γίνονται πιο ομοιόμορφα σε μέγεθος. Μόλις φτάσετε σ’ αυτό το σημείο, ξεκινάτε τον θηλασμό εναλλάξ από κάθε στήθος.
• Εάν το μωρό σας έχει προτίμηση στο ένα στήθος και αρνείται να θηλάσει από τη μια πλευρά, προσπαθήστε να καταλάβετε το γιατί. Θα μπορούσε να είναι ότι η θηλή σε αυτή την πλευρά είναι επίπεδη ή ανεστραμμένη ή ότι το μωρό σας έχει σφιγμένους μύες στον αυχένα (torticollis) που το δυσκολεύουν να στρέψει το κεφάλι του προς την κατεύθυνση του αντίθετου στήθους.
• Αφού θηλάσετε το μωρό σας, μπορείτε να χρησιμοποιήσετε ένα θήλαστρο για να διεγείρετε περαιτέρω το μικρότερο στήθος σας. Η άντληση μπορεί να αυξήσει την παροχή μητρικού γάλακτος, η οποία θα βοηθήσει στην αύξηση του μεγέθους του μαστού.
• Μην παραμελείτε τελείως το μεγαλύτερο στήθος, γιατί μπορεί να καταλήξει να γίνει το μικρότερο ή να συμφορηθεί. Διατηρήστε την παροχή γάλακτος στο μεγαλύτερο στήθος σας, θηλάζοντας ή αποσυμφορίζοντας το γάλα από αυτό το στήθος, ενώ περνάτε περισσότερο χρόνο θηλασμού στο άλλο. Μόλις οι μαστοί σας γίνουν ίσοι σε μέγεθος, επιστρέψτε στην εναλλαγή του στήθους από τον οποίο ξεκινάτε τον θηλασμό, για να αποτρέψετε να ξαναγίνουν ανόμοια.

Επιβεβαιώνετε αυτό που εμείς ως Σύμβουλοι βλέπουμε εμπειρικά ότι δηλαδή οι ανατομικές διαφορές στο στήθος (μέγεθος, θηλές κ.λπ.) σε γενικές γραμμές δεν επηρεάζουν την ικανότητα μιας γυναίκας να θηλάσει αποτελεσματικά, τουλάχιστον αν υπάρχει η κατάλληλη καθοδήγηση, όταν και όπου χρειάζεται;

Έχουν γίνει ελάχιστες επιστημονικές μελέτες για το εάν οι μητέρες με ανατομική ποικιλομορφία των θηλών τους (π.χ. κοντύτερες, φαρδύτερες θηλές, πυκνότερες θηλαίες άλω) μπορεί να αντιμετωπίζουν δυσανάλογες προκλήσεις στον θηλασμό. Οι μελέτες αυτές δεν έχουν καταλήξει σε ασφαλή συμπεράσματα. Ενδεικτικά αναφέρω μια μελέτη η οποία εντόπισε ότι ο συνδυασμός φαρδύτερων και μακρύτερων θηλών σχετιζόταν με μεγαλύτερο κίνδυνο δυσκολιών στον θηλασμό και ότι ο συνδυασμός φαρδύτερων θηλών και πυκνότερων (παχύτερων)  θηλαίων άλων σχετιζόταν με μεγαλύτερο κίνδυνο για επώδυνες θηλές.  Ωστόσο η ίδια μελέτη τονίζει ότι απαιτείται περαιτέρω έρευνα για ασφαλή συμπεράσματα και στοχευμένες παρεμβάσεις.

Εάν υπάρχει σωστή καθοδήγηση θεωρώ ότι, οι περισσότερες μητέρες με ανατομικές παραλλαγές, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων όπως σε περιπτώσεις του ανεπαρκή αδενικού ιστού ή υποπλασία/απλασία του μαστού, μπορούν να θηλάσουν ικανοποιητικά. Δυστυχώς όμως από την εμπειρία μου και από τις εμπειρίες των γυναικών που προσέρχονται στο ιατρείο μου, δεν υπάρχει η κατάλληλη καθοδήγηση και ενημέρωση στις μητέρες από τους γυναικολόγους – μαιευτήρες, παιδιάτρους και μαίες, ακόμα και από την ίδια την οικογένεια τους. Με τις πρώτες δυσκολίες αβίαστα τους συστήνεται η  διακοπή του θηλασμού ή παραπομπή σε άλλους επαγγελματίες υγείας που δεν είναι αρμόδιοι για θέματα θηλασμού. Λίγες γυναίκες γνωρίζουν ότι υπάρχουν ειδικοί σύμβουλοι θηλασμού.

Γνωρίζουμε ότι ένα πολύ μικρό ποσοστό γυναικών (περίπου 1%) έχει χαμηλή παραγωγή μητρικού γάλακτος λόγω μερικής ή ολικής υποπλασίας μαστού/ων. Υπάρχει τρόπος να διαγνωστεί η υποπλασία κλινικά ή με απεικονιστική εξέταση;

Οι περισσότερες μητέρες μπορούν να παράγουν περισσότερο από αρκετό γάλα για το μωρό τους. Ένα μικρό ποσοστό γυναικών έχει στήθη που δεν παράγουν αρκετό γάλα λόγω ανεπαρκούς αδενικού ιστού (IGT). Ο αδενικός ιστός είναι ο ιστός που παράγει γάλα στο στήθος και κάποιες μητέρες δεν έχουν αρκετό από αυτόν. Τα καλά νέα είναι ότι, ακόμη και αν έχετε IGT, μπορείτε πιθανότατα να θηλάσετε το μωρό σας.

Οι υποπλαστικοί μαστοί μπορεί να είναι μικροί ή μεγάλοι. Είναι το σχήμα, η θέση τους στο θώρακα και η ασυμμετρία του μαστού που υποδηλώνουν υποπλασία – όχι απαραίτητα το μέγεθος. Μαστοί κανονικού μεγέθους που δεν έχουν αδενικό ιστό μπορεί να αποτελούνται από λιπώδη ιστό που θα γεμίσει επαρκώς ένα σουτιέν.

Η διάγνωση γίνεται με κλινικά κριτήρια. Εάν έχετε περισσότερες από μια, από τα ακόλουθες σωματικές ενδείξεις, μπορεί να έχετε υψηλότερο κίνδυνο προβλημάτων στην παροχή γάλακτος λόγω ανεπαρκούς αδενικού ιστού:

1. Στήθη με μεγάλη απόσταση (περισσότερο από 4 εκατοστά επίπεδο διάστημα μεταξύ των δυο μαστών)
2. Ασυμμετρία στήθους (ο ένας μαστός είναι πολύ μεγαλύτερος από τον άλλο)
3. Παρουσία ραγάδων στους μαστούς, εν απουσία ανάπτυξης του μαστού, είτε κατά την εφηβεία είτε κατά την εγκυμοσύνη
4. Σωληνοειδές σχήμα στήθους («άδειος σάκος») – ο μαστός έχει στενή βάση και μακρύ παρά στρογγυλό σχήμα
5. Δυσανάλογα/υπερβολικά μεγάλες και βολβοειδείς θηλές – σαν να είναι μια ξεχωριστή δομή που συνδέεται με το στήθος
6. Απουσία αλλαγών στους μαστούς κατά την εγκυμοσύνη, μετά το τοκετό ή και τα δύο.

Ενώ ένα μεγάλο ποσοστό των μητέρων με IGT ένιωθαν ότι το στήθος τους ήταν «διαφορετικό» ή «κάτι δεν πήγαινε καλά» κατά την εφηβεία, συνήθως δεν γνωρίζουν ότι έχουν ανεπαρκή αδενικό ιστό είτε μέχρι την εγκυμοσύνη, όταν το στήθος τους αλλάζει ελάχιστα ή καθόλου, ή και μετά τη γέννα, όταν το στήθος τους δεν παράγει αρκετό γάλα για το μωρό τους.

Η υποπλασία του μαζικού αδένα είναι συνήθως ιδιοπαθής (άγνωστης αιτιολογίας), αλλά σε σπάνιες περιπτώσεις συνδέεται και με γενετικά σύνδρομα. Υπάρχουν επίσης επίκτητες καταστάσεις οι οποίες μπορεί να προκαλέσουν υποπλασία του μαζικού αδένα, όπως τραύμα ή χειρουργείο στο θώρακα, προηγούμενη ακτινοθεραπεία στο θώρακα, προηγούμενή χειρουργική επέμβαση στο μαστό σε παιδική εφηβική ηλικία, εγκαύματα στο θώρακα, ορμονικές/ενδοκρινολογικές διαταραχές κτλ.

Αρκετές μητέρες έρχονται αντιμέτωπες με μια δυσάρεστη εμπειρία θηλασμού λόγω παθήσεων του στήθους κατά τον θηλασμό (π.χ. μαστίτιδα, μυκητιάσεις, βακτηριακές λοιμώξεις) – τι θα πρέπει να έχουν κατά νου οι μητέρες για την απρόσκοπτη και ευχάριστη συνέχιση του θηλασμού; Μπορούν να λάβουν θεραπευτική αγωγή και να συνεχίσουν να θηλάζουν;

Γενικά,  οι μητέρες πρέπει να γνωρίζουν ότι οι παθήσεις του μαστού που σχετίζονται με τον θηλασμό, δεν αποτελούν αντένδειξη για τη συνέχιση του θηλασμού. Αντιθέτως, η συνέχιση του θηλασμού μπορεί να αποτελεί και τη λύση του προβλήματος, όπως στη μαστίτιδα από απόφραξη γαλακτοφόρων πόρων. Σε βακτηριακές λοιμώξεις του μαστού μπορεί να συνιστάται η χορήγηση αντιβιοτικής αγωγής, η οποία συνήθως είναι συμβατή με τον θηλασμό, ενώ στις μηκητιασικές λοιμώξεις μπορεί να χορηγηθεί αντιμυκητιασική αγωγή τόσο στη μητέρα όσο και στο μωρό, ώστε να συνεχιστεί απρόσκοπτα ο θηλασμός.

Πολύ συχνά ακούμε ότι η καλύτερη πρόληψη είναι η έγκαιρη διάγνωση! Στην περίοδο του θηλασμού, οι διαγνωστικές εξετάσεις για την υγεία του στήθους επιτρέπονται; Χρειάζονται ενώ μια μητέρα θηλάζει;

Ένα ευρύ φάσμα αλλοιώσεων του μαστού μπορεί να προκύψει κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης και του θηλασμού, από καλοήθεις ή φλεγμονώδεις παθήσεις έως κακοήθεις όγκους. Οι φυσιολογικές μεταβολές του μαστού που επηρεάζονται από τις ορμόνες καθιστούν την ακτινολογική αξιολόγηση των βλαβών του μαστού πρόκληση. Η γνώση των απεικονιστικών χαρακτηριστικών των φυσιολογικών αλλαγών και των κοινών αλλοιώσεων του μαστού κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου μπορεί να βοηθήσει τους ακτινολόγους να διαγνώσουν με ακρίβεια και να διαχειριστούν κατάλληλα τις καταστάσεις.

Οι περισσότερες αλλοιώσεις του μαστού που εντοπίζονται κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης και του θηλασμού είναι καλοήθεις. Ωστόσο, πρέπει να λαμβάνεται υπόψη η πιθανότητα καρκίνου του μαστού που σχετίζεται με την εγκυμοσύνη, ώστε να αποφεύγεται η καθυστερημένη διάγνωση.

Σώζουμε τις περισσότερες ζωές με το να μην διακόπτουμε τον τακτικό έλεγχο. Οι νέες κατευθυντήριες οδηγίες του Αμερικανικού Κολλεγίου Ακτινολογίας για την εγκυμοσύνη και τον θηλασμό συνιστούν τη συνέχιση του τακτικού ελέγχου ακόμη και κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης ή του θηλασμού.

Για τις θηλάζουσες μητέρες που υποβάλλονται σε διαγνωστικές εξετάσεις μαστού, συνιστούμε την άντληση του γάλακτος πριν από αυτές. Αυτό μπορεί να ελαχιστοποιήσει την ενόχληση και καθιστά ευκολότερη την «ανάγνωση» για τον ακτινολόγο.

Σύμφωνα με τις Κατευθυντήριες οδηγίες του Αμερικανικού Κολλεγίου Ακτινολογίας:

• Οι έγκυες γυναίκες κάτω των 30 ετών που διατρέχουν υψηλό κίνδυνο για καρκίνο του μαστού, οι έγκυες γυναίκες ηλικίας 30 έως 39 ετών που διατρέχουν μέτριο ή υψηλό κίνδυνο για καρκίνο του μαστού και οι έγκυες γυναίκες 40 ετών και άνω θα πρέπει να υποβάλλονται σε ψηφιακή μαστογραφία προσυμπτωματικού ελέγχου με μολύβδινη θωράκιση της κοιλίας για την ελαχιστοποίηση της έκθεσης του εμβρύου σε ακτινοβολία. Εναλλακτικά, ο προσυμπτωματικός έλεγχος μπορεί να διενεργηθεί με τη χρήση ψηφιακής τομοσύνθεση μαστού (DBT), μιας τρισδιάστατης μαστογραφικής τεχνολογίας.
• Η υπερηχογραφία μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως πρόσθετο εργαλείο προσυμπτωματικού ελέγχου για ασθενείς με πυκνούς μαστούς. Το υπερηχογράφημα είναι ιδιαίτερα πολύτιμο όταν οι ασθενείς εμφανίζουν ψηλαφητό εύρημα.
• Αυθόρμητη μονόπλευρη ή αμφοτερόπλευρη αιματηρή έκκριση από τη θηλή μπορεί να εμφανιστεί κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης και της πρώιμης γαλουχίας (σε ποσοστό έως και 20% των εγκύων γυναικών και 15% των γυναικών που θηλάζουν) λόγω των πολλαπλασιαστικών αλλαγών στα επιθηλιακά κύτταρα καθώς και της αυξημένης αγγείωσης του μαστού. Η κατάσταση αυτή είναι συνήθως αυτοπεριοριζόμενη. Ωστόσο, το επίμονο μονόπλευρο αιματηρό έκκριμα από τη θηλή μπορεί να αποτελεί παθολογική κατάσταση που εμφανίζεται δευτερογενώς σε λοίμωξη, θηλώματα ή καρκίνο του μαστού. Συνιστάται διαγνωστική απεικονιστική αξιολόγηση εάν υπάρχει υποψία παθολογικής έκκρισης από τη θηλή.

Η μαγνητική τομογραφία έχει περιορισμένο ρόλο κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης και του θηλασμού λόγω ανησυχιών σχετικά με την έκθεση στο γαδολίνιο και περιορισμένων δεδομένων σχετικά με την ασφάλεια της τεχνικής για τέτοια χρήση. Σύμφωνα με τα κριτήρια καταλληλόλητας της ACR, η συνήθης χρήση της μαγνητικής τομογραφίας του μαστού δεν ενδείκνυται κατά τη διάρκεια αυτών των περιόδων. Αντίθετα, η χρήση της μαγνητικής τομογραφίας συνιστάται σε περιπτώσεις όπου η σχέση οφέλους-κινδύνου είναι σαφής.

Η βιοψία με κόπτουσα βελόνα θεωρείται ασφαλής κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης και της γαλουχίας, αλλά πρέπει να δίνεται προσοχή λόγω του σχετικά υψηλού κινδύνου αιμορραγίας, λοίμωξης ή σχηματισμού συριγγίου γάλακτος.

Συχνά οι μητέρες μάς αναφέρουν πως συναντούν δυσκολίες στο να κάνουν εξετάσεις επειδή θηλάζουν και τους προτρέπουν είτε να αποθηλάσουν είτε να πραγματοποιήσουν την εξέταση αρκετούς μήνες μετά τον αποθηλασμό. Υπάρχει λόγος να καθυστερήσει μια εξέταση με το πρόσχημα ότι η μητέρα θηλάζει; Πότε χρειάζεται αληθινά να έχει αποθηλάσει μια μητέρα για να υποβληθεί σε κάποια εξέταση;

Όπως αναλυτικά προανέφερα, δεν υπάρχει κανένας λόγος να καθυστερήσει μια γυναίκα τον προσυμπτωματικό ή συμπτωματικό της έλεγχο, ενώ θηλάζει.

Και εφόσον οι διαγνωστικές εξετάσεις μπορούν να πραγματοποιηθούν, χρειάζεται εξειδίκευση στην αξιολόγηση τους όταν η μητέρα θηλάζει;

Η αξιολόγηση των απεικονιστικών μελετών του μαστού κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης και του θηλασμού αποτελεί πρόκληση λόγω των φυσιολογικών και δομικών αλλαγών στον μαστό, καθώς και της ανάγκης εξισορρόπησης της μητρικής και εμβρυϊκής ευεξίας.

Χρειάζεται επομένως έμπειρος Ακτινοδιαγνώστης με ειδίκευση στην ακτινολογία του μαστού, με εμπειρία στην απεικόνιση του μαστού κατά την εγκυμοσύνη ή γαλουχία, ώστε να τεθεί ασφαλής διάγνωση. Και επί «φυσιολογικών» απεικονιστικών εξετάσεων, δεδομένου ότι η ευαισθησία των απεικονιστικών εξετάσεων μειώνεται αισθητά λόγω των αλλαγών γαλουχίας στο μαστό, αν μια μητέρα εξακολουθεί να ψηλαφά ένα ογκίδιο ή να έχει ένα σύμπτωμα από τον μαστό, πρέπει να εξετασθεί από χειρουργό μαστού – μαστολόγο, ο οποίος μπορεί να την υποβάλει, εφόσον υπάρχει κλινική υποψία, σε περαιτέρω διαγνωστικές εξετάσεις.

Θα θέλατε να μας πείτε αν και πότε είναι απαραίτητο να διακοπεί ο θηλασμός;

Υπάρχει περιορισμένος αριθμός ιατρικών καταστάσεων στις οποίες αντενδείκνυται ο θηλασμός.

Οι μόνες πραγματικές αντενδείξεις για τον μητρικό θηλασμό και τη χρήση αντλημένου μητρικού γάλακτος είναι οι ακόλουθες:

• Βρέφη με κλασική γαλακτοζαιμία (ανεπάρκεια ουριδυλοτρανσφεράσης της γαλακτόζης 1-φωσφορικής), μια σπάνια μεταβολική νόσος.
• Μητέρες, που ζουν σε αναπτυγμένες χώρες, που έχουν μολυνθεί από τον ιό της ανθρώπινης ανοσοανεπάρκειας (HIV). Στις μητέρες που είναι θετικές στον HIV συνιστάται να μην θηλάζουν τα μωρά τους για να αποφευχθεί η κάθετη μετάδοση στο βρέφος τους. Ωστόσο, στον αναπτυσσόμενο κόσμο, όπου η θνησιμότητα είναι αυξημένη στα μη θηλάζοντα βρέφη από συνδυασμό υποσιτισμού και μολυσματικών ασθενειών, ο θηλασμός μπορεί να υπερτερεί του πολύ χαμηλού κινδύνου απόκτησης της λοίμωξης HIV μέσω του ανθρώπινου γάλακτος.
• Μητέρες με ύποπτη ή επιβεβαιωμένη νόσο του ιού Έμπολα δεν πρέπει να θηλάζουν ούτε να παρέχουν αντλημένο γάλα στα βρέφη τους.
• Μητέρες που κάνουν χρήση ουσιών όπως οπιοειδή, κοκαΐνη και PCP (φαινκυκλιδίνη). Τα ναρκωτικά αυτά μπορούν να ανιχνευθούν στο ανθρώπινο γάλα και η χρήση τους από θηλάζουσες μητέρες προκαλεί ανησυχία, ιδιαίτερα όσον αφορά τη μακροπρόθεσμη νευροσυμπεριφορική ανάπτυξη του βρέφους και συνεπώς αντενδείκνυνται.
• Μητέρες που έχουν υποβληθεί σε ολική αμφοτερόπλευρη μαστεκτομή.
• Μητέρες που είναι θετικές για τον ανθρώπινο Τ-κυτταρικό λεμφοτρόπο ιό τύπου Ι ή ΙΙ δεν πρέπει να θηλάζουν ούτε να παρέχουν αντλημένο γάλα στα βρέφη τους.

Προσωρινές αντενδείξεις για μητρικό θηλασμό ή χορήγηση αντλημένου μητρικού γάλακτος

• Μητέρες με μη θεραπευμένη βρουκέλλωση
• Μητέρες που λαμβάνουν αντινεοπλασματικά φάρμακα
• Μητέρες που λαμβάνουν ραδιενεργά φάρμακα για συγκεκριμένες διαγνωστικές εξετάσεις ή θεραπείες

Προσωρινές αντενδείξεις για μητρικό θηλασμό, αλλά με ασφαλή χορήγηση του αντλημένου μητρικού γάλακτος

• Μητέρες που έχουν ενεργό (μολυσματική) φυματίωση ή που έχουν ενεργές βλάβες απλού έρπητα στο στήθος – ωστόσο, το αντλημένο γάλα μπορεί να χρησιμοποιηθεί, επειδή δεν υπάρχει ανησυχία για τη διέλευση αυτών των μολυσματικών οργανισμών μέσω του γάλακτος.
• Οι μητέρες που εμφανίζουν ανεμευλογιά 5 ημέρες πριν έως 2 ημέρες μετά τον τοκετό, πρέπει να απομονώνονται από τα βρέφη τους, αλλά το αντλημένο γάλα τους μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τη σίτιση του βρέφους.

Σχετικές αντενδείξεις για μητρικό θηλασμό.

• Η κατάχρηση ουσιών από τη μητέρα δεν αποτελεί κατηγορηματική αντένδειξη για τον μητρικό θηλασμό. Οι επαρκώς θρεπτόμενες μητέρες που εξαρτώνται από ναρκωτικές ουσίες μπορούν να ενθαρρυνθούν να θηλάσουν, εάν είναι εγγεγραμμένες σε ένα επιβλεπόμενο πρόγραμμα υποκατάστασης με μεθαδόνη και έχουν αρνητική εξέταση για HIV και παράνομα ναρκωτικά.
• Τα τρέχοντα δεδομένα δεν επαρκούν για την αξιολόγηση των επιπτώσεων της έκθεσης των βρεφών στη χρήση μαριχουάνας από τη μητέρα κατά τη διάρκεια του θηλασμού. Κατά συνέπεια, η χρήση μαριχουάνας από τη μητέρα κατά τη διάρκεια του θηλασμού αποθαρρύνεται. Επειδή οι πιθανοί κίνδυνοι της έκθεσης των βρεφών σε μεταβολίτες της μαριχουάνας είναι άγνωστοι, οι γυναίκες θα πρέπει να ενημερώνονται για τον πιθανό κίνδυνο έκθεσης κατά τη διάρκεια του θηλασμού και να ενθαρρύνονται να απέχουν από τη χρήση οποιωνδήποτε προϊόντων μαριχουάνας και να αποφεύγουν την έκθεση στον παθητικό καπνό της μαριχουάνας.
• Το αλκοόλ δεν είναι γαλακτογόνος ουσία – μπορεί να μειώσει τη παροχή γάλακτος και να επηρεάσει αρνητικά την ψυχο-κινητική ανάπτυξη του βρέφους. Έτσι, η λήψη αλκοολούχων ποτών θα πρέπει να ελαχιστοποιείται και να περιορίζεται σε περιστασιακή πρόσληψη, αλλά όχι περισσότερο από 0,5 g αλκοόλ ανά kg σωματικού βάρους, που για μια μητέρα 60 kg είναι περίπου 56 γραμμάρια λικέρ, 227 γραμμάρια κρασί ή 2 μπύρες. Ο θηλασμός θα πρέπει να γίνεται 2 ώρες ή περισσότερο μετά την πρόσληψη αλκοόλ για να ελαχιστοποιηθεί η συγκέντρωσή του στο προσλαμβανόμενο γάλα.
• Το κάπνισμα της μητέρας δεν αποτελεί απόλυτη αντένδειξη για τον θηλασμό, αλλά θα πρέπει να αποθαρρύνεται έντονα, διότι σχετίζεται με αυξημένη συχνότητα εμφάνισης αναπνευστικής αλλεργίας του βρέφους και SIDS. Το κάπνισμα δεν θα πρέπει να γίνεται παρουσία του βρέφους, ώστε να ελαχιστοποιείται η αρνητική επίδραση της δευτερογενούς παθητικής εισπνοής καπνού. Το κάπνισμα αποτελεί επίσης παράγοντα κινδύνου για χαμηλή παροχή γάλακτος και χαμηλή πρόσληψη βάρους του βρέφους.

Πρέπει οι μητέρες να συνεχίσουν να θηλάζουν εάν έχουν υποψία ή επιβεβαίωση του COVID-19 ή εάν έρχονται σε επαφή με κάποιον με COVID-19;

Ναι, εφόσον φοράει μάσκα. Το μητρικό γάλα της μητέρας περιέχει αντισώματα και άλλους ανοσολογικούς παράγοντες που μπορούν να βοηθήσουν στην προστασία του βρέφους της από τις λοιμώξεις και αποτελεί τη συνιστώμενη πηγή διατροφής για τα περισσότερα βρέφη, ακόμη και όταν η μητέρα είναι άρρωστη. Η έρευνα δείχνει ότι το μητρικό γάλα των μητέρων με COVID-19 περιέχει αντισώματα και άλλους παράγοντες που μπορεί να παρέχουν ανοσολογική προστασία στα βρέφη.  Οι μητέρες που θηλάζουν με υποψία ή επιβεβαιωμένο COVID-19 θα πρέπει να ακολουθούν τις παρακάτω οδηγίες σχετικά με την απομόνωση και να λαμβάνουν αυτές τις προφυλάξεις:

• Να πλένουν τα χέρια τους με σαπούνι και νερό πριν αγγίξουν το παιδί τους ή πριν αντλήσουν μητρικό γάλα είτε με άμελξη με το χέρι είτε με θήλαστρο. Εάν δεν υπάρχει διαθέσιμο σαπούνι και νερό, χρησιμοποιήστε απολυμαντικό χεριών με τουλάχιστον 60% αλκοόλη.
• Να φορούν μάσκα όταν έρχονται σε στενή επαφή με το βρέφος, όπως όταν θηλάζουν στο στήθος ή όταν αντλούν μητρικό γάλα και όταν ταΐζουν από μπιμπερό.
• Να καθαρίζουν και να απολυμαίνουν τα θήλαστρα και όλα τα αντικείμενα διατροφής του βρέφους.
• Εάν μια μητέρα είναι πολύ άρρωστη για να ταΐσει το βρέφος της στο στήθος και ένα άλλο υγιές άτομο φροντίζει το βρέφος, η θηλάζουσα μητέρα πρέπει να ενθαρρύνεται και να υποστηρίζεται να αντλεί τακτικά το γάλα της, έτσι ώστε το βρέφος να συνεχίσει να λαμβάνει το μητρικό της γάλα και η μητέρα να διατηρεί την παροχή γάλακτος. Οι πάροχοι υγειονομικής περίθαλψης μπορεί να χρειαστεί να παραπέμψουν τις μητέρες για υποστήριξη του θηλασμού, ώστε να μάθουν πώς να διατηρούν τη παραγωγή γάλακτος και πώς να συμπληρώνουν με ανθρώπινο γάλα δότριας ή βρεφικό γάλα όταν δεν τρέφονται από το στήθος.

Όταν μια μητέρα τελικά επιλέξει να αποθηλάσει, ποια είναι καλύτερη επιλογή για την υγεία του μαστού; Ο φυσικός αποθηλασμός ή ο αποθηλασμός με χάπια;

Ο αποθηλασμός με χάπια δεν ενδείκνυται παρά μόνο όταν υπάρχουν σοβαρές ιατρικές ενδείξεις. Υπάρχει σαφής Ευρωπαϊκή Οδηγία (CMDh* 30/10/2014) για περιορισμό στη χρήση φαρμάκων για τη διακοπή του θηλασμού. Στις ΗΠΑ, επίσης, ο FDA (Οργανισμός Τροφίμων και Φαρμάκων) έχει απαγορεύσει τη χρήση των δισκίων αυτών για διακοπή του θηλασμού, όπως συμβαίνει και σε άλλες χώρες, επειδή αυξάνουν το κίνδυνο εγκεφαλικού επεισοδίου στη μητέρα, επιληπτικών κρίσεων, καρδιαγγειακών διαταραχών, θανάτου και πιθανώς ψύχωσης.
Η καβεργολίνη (Dostinex) είναι το φάρμακο επιλογής για τις γυναίκες που έχουν ένδειξη να καταστείλουν αιφνιδίως τη γαλουχία τους. Η βρωμοκρυπτίνη δεν χρησιμοποιείται για την καταστολή της γαλουχίας. Έχει αποσυρθεί στις ΗΠΑ και σε άλλες χώρες επειδή αυξάνει τον κίνδυνο εγκεφαλικού επεισοδίου στη μητέρα, επιληπτικών κρίσεων, καρδιαγγειακών διαταραχών, θανάτου και πιθανώς ψύχωσης.
Έχει τεκμηριωθεί η αναζωπύρωση της γαλουχίας, δηλαδή η επανέναρξη της παροχής γάλακτος μέσα σε μία έως δύο εβδομάδες μετά την αρχική φαρμακολογική θεραπεία καταστολής. Η γυναίκα πρέπει να ενημερωθεί για το ενδεχόμενο αυτό.
Επομένως, οι γυναίκες με εγκατεστημένη παροχή γάλακτος θα επωφεληθούν από τον σταδιακό αποθηλασμό, καθώς είναι σημαντικό για τη σωματική και συναισθηματική ευεξία τόσο της μητέρας όσο και του παιδιού.

*CMDh είναι ένας ρυθμιστικός οργανισμός φαρμάκων που εκπροσωπεί τα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ)

“Ποια είναι τα οφέλη του φυσικού αποθηλασμού;

Δεν υπάρχει ένας τρόπος για να σταματήσετε τον θηλασμό. Για πολλές μητέρες και μωρά, η διακοπή του θηλασμού γίνεται σταδιακά καθώς το παιδί μεγαλώνει και τρώει περισσότερες στερεές τροφές. Είναι σημαντικό οι στερεές τροφές να μην αντικαθιστούν απλώς το μητρικό γάλα. Υπάρχουν ενδείξεις ότι το μητρικό γάλα μπορεί να παίζει ρόλο στο να βοηθήσει το πεπτικό σύστημα του μωρού να αντιμετωπίσει τις πρώτες στερεές τροφές. Μόλις αρχίσει να τρώει στερεές τροφές, το μωρό σας θα εξακολουθήσει να χρειάζεται μητρικό γάλα ως κύριο ρόφημά του τουλάχιστον μέχρι το 1ο έτος.
Ο αποθηλασμός μπορεί να είναι είτε προγραμματισμένος (από τη μητέρα) είτε φυσικός (από το βρέφος).
Ο φυσικός αποθηλασμός συμβαίνει καθώς το βρέφος αρχίζει να τρέφεται με αυξανόμενες ποσότητες και τύπους συμπληρωματικών τροφών, ενώ εξακολουθεί να θηλάζει κατά βούληση. Όταν εφαρμόζεται ο φυσικός αποθηλασμός, ο πλήρης απογαλακτισμός λαμβάνει χώρα συνήθως μεταξύ δύο και τεσσάρων ετών. Στους δυτικούς πολιτισμούς, εξακολουθεί να υπάρχει μια σχετική “δυσανεξία” σε αυτό το είδος αποθηλασμού και πολλές μητέρες που θηλάζουν μεγαλύτερα βρέφη και παιδιά, θηλάζουν ιδιωτικά στο σπίτι και κρυφά.
Ο προγραμματισμένος αποθηλασμός (αποθηλασμός με πρωτοβουλία της μητέρας) συμβαίνει όταν η μητέρα αποφασίζει να αποθηλάσει χωρίς να έχει ενδείξεις από το βρέφος ότι είναι έτοιμο να σταματήσει τον θηλασμό. Μερικοί λόγοι που συνήθως οδηγούν στον προγραμματισμένο αποθηλασμό περιλαμβάνουν τους ακόλουθους: ανεπαρκές γάλα ή ανησυχίες για την ανάπτυξη του μωρού, επώδυνος θηλασμός ή μαστίτιδα, επιστροφή στην εργασία, νέα εγκυμοσύνη, επιθυμία του συντρόφου ή άλλου φροντιστή για να μπορεί να χορηγεί γεύματα, ή οδοντοφυΐα. Αυτές οι καταστάσεις μπορεί να οδηγήσουν σε πρόωρο πλήρη αποθηλασμό, παρά την αρχική πρόθεση της μητέρας να συνεχίσει τον θηλασμό, ιδίως αν η μητέρα δεν έχει σωστή πληροφόρηση, καθοδήγηση ή συμπαράσταση ώστε να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τις καταστάσεις αυτές.

Για πόσο καιρό μετά τον τελευταίο θηλασμό είναι φυσιολογικό να παράγεται (έστω ελάχιστο) γάλα από το στήθος;

Μόλις σταματήσει εντελώς ο θηλασμός, οι μαστοί σας θα σταματήσουν σταδιακά να παράγουν γάλα. Ακόμη και μετά τη διακοπή του θηλασμού, μπορεί να υπάρχει γάλα στους μαστούς για αρκετούς μήνες έως και χρόνια. Μπορεί να παρατηρήσετε σταγόνες γάλακτος κατά διαστήματα ή μπορεί να είστε σε θέση να αντλήσετε σταγόνες με το χέρι. Εάν τα στήθη σας γίνουν επώδυνα, σκληρά ή ερυθρά μετά τον αποθηλασμό, μπορεί να έχετε απόφραξη γαλακτοφόρων πόρων ή λοίμωξη του μαστού. Σ’ αυτή την περίπτωση, μιλήστε με έναν ειδικό για να διαπιστώσετε εάν χρειάζεστε κάποια θεραπεία.

Εάν συνεχίζεται η αυθόρμητη αυξημένη παραγωγή γάλακτος, ένα χρόνο μετά τη διακοπή του θηλασμού, θα πρέπει να επισκεφθείτε τον γιατρό σας, γιατί μπορεί να υποκρύπτεται κάτι παθολογικό. Η γαλακτόρροια είναι η παραγωγή γάλακτος από τον μαστό που δεν σχετίζεται με την εγκυμοσύνη ή τη γαλουχία. Η παραγωγή γάλακτος ένα χρόνο μετά τη διακοπή του θηλασμού θεωρείται γαλακτόρροια. Διάφορες ορμόνες, όπως η προλακτίνη, τα οιστρογόνα, η ορμόνη απελευθέρωσης θυρεοτροπίνης (TRH), μπορούν να επηρεάσουν την παραγωγή γάλακτος. Ο γιατρός θα πρέπει να σας εξετάσει για να διαπιστώσει την αιτία.

Κινδυνεύει μια μητέρα να πάθει κάτι από τη μικρή ποσότητα γάλακτος που μένει στο στήθος κατά τον φυσικό αποθηλασμό;

Δεν έχει επιστημονικά συσχετισθεί καμία πάθηση της μητέρας με τη μικρή ποσότητα γάλακτος που μένει κατά τη διάρκεια του αποθηλασμού στο στήθος, πέραν της παροδικής διόγκωσης και πόνου στην περίπτωση που το στήθος γεμίσει με γάλα και η μητέρα δεν το αντλήσει έγκαιρα. Είναι παραπληροφόρηση ότι το εναπομείναν γάλα σχετίζεται με ανάπτυξη ογκιδίων ή ασβεστώσεων στο στήθος στο μέλλον.

Ενδεικτικά μπορείτε να μας πείτε πότε πρέπει να αναζητούν βοήθεια και ποιοι είναι πιο κατάλληλοι να παρέχουν σχετική καθοδήγηση;

Ο θηλασμός είναι ένα ταξίδι με σκαμπανεβάσματα. Κατά τη διάρκεια αυτών των πρώτων ημερών και εβδομάδων, μπορεί να υπάρχουν περισσότερες δυσκολίες. Το κλειδί είναι να ξέρουν οι μητέρες τι να περιμένουν και να ζητάνε βοήθεια όταν τη χρειάζονται. Ο σύμβουλος θηλασμού είναι εκπαιδευμένος για να τις βοηθήσει να ξεπεράσουν τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν κατά τον θηλασμό.

Οι συνήθεις προκλήσεις του θηλασμού περιλαμβάνουν:

• Ευαίσθητες θηλές
• Χαμηλή παραγωγή γάλακτος.
• Συχνό τάισμα του μωρού
• Διόγκωση μαστών
• Απόφραξη γαλακτοφόρου πόρου
• Μυκητίαση ή λοίμωξη στις θηλές ή στο στήθος
• Απεργία θηλασμού. Αυτό συμβαίνει όταν το μωρό ξαφνικά αρνείται να θηλάσει, αφού θηλάζει καλά για μήνες.
• Μέγεθος και σχήμα του στήθους και της θηλής. Γυναίκες με όλα τα σχήματα και μεγέθη στήθους και θηλών μπορούν να θηλάσουν, αν και κάποιες προσαρμογές μπορεί να βοηθήσουν.
• Εξάντληση. Η φροντίδα ενός νεογέννητου μπορεί να είναι κουραστική και ο θηλασμός μπορεί να σας φανεί πιο δύσκολος όταν είστε εξαντλημένη.
• Αίσθημα ότι δεν μπορείτε να αφήσετε το μωρό σας. Οι συχνοί θηλασμοί μπορεί να σας κάνουν να αισθάνεστε ότι δεν έχετε καθόλου χρόνο για τον εαυτό σας.
• Αισθήματα θλίψης ή κατάθλιψης.
• Μη υποστηρικτικό περιβάλλον. Οι άλλοι μπορεί να μην υποστηρίζουν πάντα την απόφασή σας να θηλάσετε.

Το ταξίδι του θηλασμού κάθε γυναίκας είναι διαφορετικό, οπότε μπορεί να αντιμετωπίσει μερικά ή κανένα από αυτά τα προβλήματα. Αν τα αντιμετωπίσετε, απλά να θυμάστε ότι δεν πειράζει να ζητήσετε βοήθεια.

Θεωρητικά κατάλληλοι για την καθοδήγηση των νέων μητέρων είναι οι οικογενειακοί ιατροί, οι γυναικολόγοι  – μαιευτήρες, οι παιδίατροι, οι μαίες και φυσικά οι ειδικοί σύμβουλοι θηλασμού. Δυστυχώς όμως δεν είναι όλοι οι προαναφερόμενοι επαγγελματίες υγείας ενημερωμένοι, εκπαιδευμένοι ή/και πρόθυμοι να ασχοληθούν με τα προβλήματα του θηλασμού μιας νέας μητέρας. Γι’ αυτόν τον λόγο οι πλέον αρμόδιοι και κατάλληλοι στη χώρα μας είναι οι σύμβουλοι θηλασμού, που δυστυχώς ανήκουν σε εθελοντικές ή ιδιωτικές οργανώσεις και δεν παρέχονται από καμία κρατική δομή ή κοινωνική πρόνοια, αφού δεν υπάρχει εθνική επιτροπή θηλασμού.

Σας ευχαριστούμε πολύ για τον χρόνο σας και για τα σημαντικά επιστημονικά δεδομένα που μοιραστήκατε μαζί μας!